''Ο Ιδανικός Τραγικός ήρωας'' της Γιάννας Στεργίου

Ο Ιδανικός Τραγικός ήρωας

Η Ποιητική του Αριστοτέλη είναι το πρώτο έργο που προσπαθεί να αναλύσει τα ποιητικά είδη, δίνοντας όλο σχεδόν το βάρος στην τραγωδία. Σε αυτό το μεγαλειώδες έργο ο φιλόσοφος προσπαθεί να ορίσει τον τραγικό ήρωα. Τίθεται όμως το ερώτημα, ο ιδανικός τραγικός ήρωας είναι κατασκεύασμα του Αριστοτέλη ή είναι απόρροια μελέτης των τραγωδιών;

Η επική ποίηση, η τραγωδία, η κωμωδία είναι για τον Αριστοτέλη στο σύνολό τους μιμήσεις (Ποιητ. 1447a6-9). Διαφέρουν όμως μεταξύ τους α) ως προς τα μέσα που χρησιμοποιούν για τη μίμηση β) από το αντικείμενο της μίμησης και γ) από τον τρόπο μίμησης και συγκρότησης του μύθου (Ποιητ. 1448b35-39).

Στην τραγωδία το αντικείμενο της ποίησης, όπως και στην περίπτωση των επικών ηρώων, είναι οι  σπουδαίοι. Σπουδαῖος στην τραγωδία είναι ο αρχαϊκός ἀγαθός, είναι ο άνθρωπος που βρίσκεται ἐν μεγάλῃ δόξῃ […] καὶ εὐτυχίᾳ, οἷον Οἰδίπους καὶ Θυέστης καὶ οἱ ἐκ τῶν τοιούτων γενῶν ἐπιφανεῖς ἄνδρες. Είναι ο ήρωας που δεν μπορεί να κάνει κάτι αἰσχρόν αλλά που ανταποκρίνεται στο ἁρμόττον (Ποιητ. 1454a22-28) του ηρωικού χαρακτήρα του. Το ήθος του ήρωα πρέπει να βρίσκεται σε αρμονία με το γένος και την κοινωνική του θέση, αλλά και προς όσα απαιτεί η εξέλιξη του μύθου^[1]. 

Σπουδαία πράξη είναι η πράξη που εκτελείται από τον σπουδαῖο τραγικό ήρωα. Είναι αυτή που κατέχει τα ίδια χαρακτηριστικά των σπουδαίων και πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με τις ἀρετὲς του^[2], για να μη διασαλευτεί το ἁρμόττον.

Στην τραγωδία ο ποιητής επεξεργάζεται τον μῦθον για να παρασταθεί επί σκηνής, με βάση την πιθανότητα και την αναγκαιότητα. Το είκὸς και το άναγκαῖον, εφαρμοσμένα στο μυθολογικό υλικό και προορισμένα -σε επίπεδο τραγωδίας- να υπηρετήσουν ορισμένο τέλος, εξασφαλίζουν τη σύνθεσιν τῶν πραγμάτων, ώστε η εξέλιξη τῶν πραγμάτων να φαίνεται αφενός πιθανή, αφετέρου αναπόφευκτη^[3]. Η συναρμογή των μερών του μύθου για τον Αριστοτέλη πρέπει να είναι αιτιακή, δηλαδή οι φάσεις της πλοκής πρέπει να προκύπτουν η μία από την άλλη και όλα αυτά να προκαλούν μία παράδοξη μεταβολή. Ο Αριστοτέλης στο απροσδόκητο και θαυμαστό θεωρεί αναγκαία την ανακάλυψη μιας βαθύτερης αιτιότητας από τον θεατή, ακόμη κι αν πρόκειται όντως για τυχαίο περιστατικό^[4].

Αυτή πρέπει να είναι για τον Αριστοτέλη η πλοκή ως σύνολο. Ο Αριστοτέλης, όμως, διαρθρώνει την πλοκή σε δύο πράξεις, τη δέσιν και τη λύσιν (βλ. Ποιητ., κεφ. 18).  Στα όρια ανάμεσα από τις δύο φάσεις βρίσκεται η μεταβολή από την ευτυχία στη δυστυχία ή το αντίθετο (Ποιητ. 1455b24-32).

Υποκείμενο των μεταβολών των γεγονότων είναι ο τραγικός ήρωας, που επιφέρει μεταβολή στην πλοκή (περιπέτεια) και μεταβολή στη γνώση (ἀναγνώρισις). Ο συνδυασμός της περιπέτειας και της ἀναγνωρίσεως οδηγεί στην αισθητική αποτελεσματικότητα, τον ἔλεον και το φόβον, αφού προηγηθεί το πάθος, δηλαδή οι τραγικές συνέπειες της πλάνης (Ποιητ. 1452b11-13)^[5].

Οι ήρωες της τραγωδίας είναι οι σπουδαίοι. Η κοινωνική θέση του τραγικού ήρωα, η ἀρετή τῶν ἀρίστων και ό,τι αυτή περιελάμβανε αποτελούν το περιεχόμενο του όρου σπουδαῖος. Το πορτρέτο, όμως, του τραγικού ήρωα δεν εξαντλείται από το επίθετο σπουδαῖος ή παρόμοιες σημασιολογικά εκφράσεις. Το κεφ. 13 της Ποιητ. μάς δίνει, τα χαρακτηριστικά του ιδανικού, για τον Αριστοτέλη, τραγικού ήρωα.

Η πρώτη αποφατική παρουσίαση του ήρωα της τραγωδίας είναι αυτή που παρουσιάζει τους ἐπιεικεῖς να μεταπίπτουν από ευτυχία σε δυστυχία (Ποιητ. 1452b35-38). Μία τέτοια τραγωδία δε θα εκτελούσε το τέλος της, τη μετάβαση στην κάθαρσιν μέσω του ἐλέου και του φόβου, αλλά θα ήταν μιαρόν. Ο ἐπιεικὴς της Ποιητ. περιλαμβάνει και το περιεχόμενο της έννοιας σπουδαῖος. Αυτό σημαίνει ότι βρίσκεται ἐν μεγάλῃ δόξῃ […] καὶ εὐτυχίᾳ, οἷον Οἰδίπους καὶ Θυέστης καὶ οἱ ἐκ τῶν τοιούτων γενῶν ἐπιφανεῖς ἄνδρες. Διαφοροποιείται όμως από αυτούς τους ήρωες, γιατί εκτός από τα εξωτερικά αγαθά υπερέχει στην ἀρετὴ και στη δικαιοσύνη (Ποιητ. 1453a9) αλλά και στη διανοητική δρασηριότητα.

Θεωρούμε ότι η λέξη μιαρόν στο 13^ο κεφ. εκφράζει την αμηχανία του Αριστοτέλη σε καταστάσεις τέχνης που δεν εξυπηρετούν το φιλοσοφικό οικοδόμημά του.  Ο ἐπιεικὴς της Ποιητ., όπως παρουσιάστηκε, οπλισμένος με γνώση, συνεργατικές αξίες και παραδοσιακή αρετή θα εξέπιπτε μόνο από τύχη και όχι από ἁμαρτίαν, κάτι τέτοιο όμως θα ήταν πέρα από τις προσδοκίες της τραγωδίας, αφού δε θα ήταν μία αιτιακά συνδεδεμένη πράξη και γι’ αυτό απορρίπτεται από τον Αριστοτέλη. Αντίστοιχα χρησιμοποιείται ο έλεος και ο φόβος. Δεν είναι τόσο τα μέτρα της αρετής του πίπτοντος, που θα ορίσουν τα συναισθήματα αυτά, αλλά ο λόγος που ο ήρωας έπεσε.

Το δεύτερο υπόδειγμα πλοκής που απορρίπτεται από τον Αριστοτέλη είναι η μετάβαση των μοχθηρῶν από την κακή στην καλή τύχη. Αυτή η περίπτωση θα ήταν για τον Αριστοτέλη η λιγότερο τραγική, μάλλον γιατί είναι η συνέχεια της συλλογιστικής του για τον ἐπιεικῆ. Η τρίτη περίπτωση αφορά στη μεταβολή της τύχης του πονηροῦ από την ευτυχία στη δυστυχία. Αυτή η τραγωδία εγκρίνεται ηθικά από τον Αριστοτέλη, αφού προκαλεί το  φιλάνθρωπον, αλλά απορρίπτεται τεχνικά καθώς δεν προκαλεί ούτε ἔλεον ούτε φόβον. 

Η τέταρτη περίπτωση είναι ο ιδανικός τραγικός ήρωας, που αποφεύγει τα άκρα και βρίσκεται κάπου στο μέσον. Είναι ο άνθρωπος που δεν υπερέχει σε ἀρετὴ και δικαιοσύνη και δεν μεταπίπτει στη δυστυχία εξαιτίας της κακίας ή της μοχθηρίας του αλλά δι’ ἁμαρτίαν τινὰ (Ποιητ. 1453a11). Ο ιδανικός τραγικός ήρωας είναι σπουδαῖος, δεν είναι όμως ἐπιεικής, αλλά διαθέτει ήθος χρηστόν (Ποιητ. 1454a18). Οι τρεις αυτοί όροι πολλές φορές χρησιμοποιούνται εναλλακτικά με παρόμοια σημασία και αυτό οδήγησε κάποιους μελετητές στο συμπέρασμα ότι ο Αριστοτέλης στο σημείο αυτό αντιφάσκει^[6]. Εξετάζοντας όμως το περιεχόμενο του όρου χρηστός, μπορούμε να άρουμε αυτή την αντίφαση και να προσεγγίσουμε καλύτερα τη θέση του φιλοσόφου.

Ο χρηστὸς στον Αριστοτέλη είναι ο ηθικά καλός, με χαρακτήρα συνεργατικό, που αν κάποιος θα ήθελε να ψέξει έναν χρηστόν, θα μπορούσε να τον αποκαλέσει ἠλίθιον (Ῥητ. 1367a36). Η χρηστότητα του ήθους αφορά στην ηθική καλοσύνη χωρίς όμως ιδιαίτερα αναπτυγμένη διάνοια. Μία τέτοια ερμηνεία εξυπηρετεί τον Αριστοτέλη αφού ο ιδανικός τραγικός ήρωας που απαιτεί πρέπει να είναι παραδοσιακά ἀγαθός, ηθικά καλός αλλά όχι όμως τόσο διανοητικά επαρκής, ώστε να αποφύγει την ἁμαρτίαν.

Η ἁμαρτία είναι η σημαντικότερη συμμετοχή που έχει ο ήρωας στην πλοκή, κατέχει μια θέση-κλειδί στο σύνολο της αριστοτελικής θεωρίας^[7]. Η ἁμαρτία αποτελεί τον αιτιώδη συνεκτικό ιστό που θα οδηγήσει τον πρωταγωνιστή από την άγνοια στην αναγνώριση και από την εὐδαιμονία στην καταστροφή. Είναι ο μηχανισμός που θέτει σε κίνηση την περιπέτεια και την αναγνώριση^[8]. Η ἁμαρτία δεν μπορεί να είναι ηθικό παράπτωμα γιατί ο τραγικός ήρωας έχει χρηστὸν ήθος. Επιπλέον στην πρότυπη για τον Αριστοτέλη τραγωδία,  Ο.Τ., ο Οιδίποδας δεν έσφαλε ηθικά^[9], αλλά υπήρχε σε αυτόν μία ἕξις που περιελάμβανε την ἁμαρτίαν^[10].

Στην περίπτωση του Οιδίποδα, στην ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή, ο ήρωας είναι ο ιδανικός τραγικός χαρακτήρας γιατί είναι σπουδαῖος, κατέχει την παραδοσιακή ἀρετή. Πιθανόν να είναι και χρηστὸς γιατί η προαίρεσίς του είναι αγαθή: θέλει να απαλλάξει την πόλη του από το μίασμα βρίσκοντας τον δολοφόνο και δεν είναι απόλυτα ἐπιεικής, αφού πέφτει σε ἁμαρτία, η οποία τον οδηγεί σε ολοκληρωτική πτώση. Η κατάσταση στην οποία βρίσκεται δεν είναι κατάσταση πλήρους άγνοιας γιατί γνωρίζει τι πρέπει ή τι δεν πρέπει να κάνει αλλά αγνοεί τις συγκεκριμένες περιστάσεις κάτω από τις οποίες δρα. Η άγνοιά του δεν είναι πολύ αποκαλυπτική όσον αφορά εμφανή ελαττώματα του χαρακτήρα του, είναι η πιο διακριτική μορφή άγνοιας. Ο Οιδίποδας συνέβαλε ελάχιστα στο να προκαλέσει αυτή την ἁμαρτία και την επακόλουθη αισχύνη^[11]. Η περίπτωσή του συνδέεται με την υπόμνηση του Αριστοτέλη πως ενώ υπάρχουν πολλοί τρόποι για να αστοχήσει κανείς ένας μόνον είναι αυτός που οδηγεί στην επιτυχία (Ἠ.Ν. 1106b28).

Άρα γίνεται σαφέστερο γιατί ο ἐπιεικὴς δεν μπορεί να αποτελέσει τον ιδανικό τραγικό χαρακτήρα. Η ἐπιείκεια στο κεφ. 13 της Ποιητ. μπορεί να εκληφθεί ως φρόνηση και ο φρόνιμος είναι ο άνθρωπος που δε θα μπορούσε ποτέ να αποτύχει στο φιλοσοφικό σύστημα του Αριστοτέλη. Αν αποτύγχανε αυτό θα γινόταν εξαιτίας των εξωτερικών παραγόντων και δε θα αποτελούσε κατάλληλο υλικό για τραγωδία. Ο χαρακτήρας όμως που είναι προικισμένος από πληθώρα ἀγαθῶν, εσωτερικών και εξωτερικών, αλλά δεν έχει στον ύψιστο βαθμό την κατοχή του ὀρθοῦ λόγου, είναι ο καταλληλότερος τραγικός ήρωας, καθώς απεικονίζει την τραγική μοίρα των ανθρωπίνων πραγμάτων σύμφωνα με την οποία κύκλος τῶν ἀνθρωπηίων ἐστὶ πρηγμάτων, περιφερόμενος δὲ οὐκ ἐᾷ αἰεὶ τοὺς αὐτοὺς εὐτυχέειν (Ηροδ. 1.207.2).

---

[1] Ι. Συκουτρής (1937) σ. 125.

[2] G. F. Held (1984) σ. 170.

[3] Α. Μελίστα (1997) σ.60.

[4] Ι. Συκουτρής (1937) σ.88 σημ. 4

[5] M. Fuhrmann (2007) σ. 84.

[6]Πβ. C.,H. Reeves (1952) σσ. 172-188.

[7] M. Fuhrmann (2007) σ. 93.

[8] N. Sherman (2006) σ. 87.

[9] Αντίθετη άποψη εκφράζεται από τον Harsh. Πβ. P.W. Harsh(1945) σσ. 47-58.

[10] M. Ostwald (1958) σ. 107.

[11] N. Sherman (2006) σ. 102.