Ποίηση και φιλοσοφία (άρθρο του Γιώργου Μπλάνα)

Πριν από αρκετό καιρό, στο τέλος μιας φιλολογικής εκδήλωσης, από τις μετρημένες στα δάχτυλα τού ενός χεριού που παρακολουθώ κάθε χρόνο –όχι ασφαλώς επειδή πιστεύω πως ο συγγραφέας πρέπει να είναι ένας απομονωμένος άνθρωπος, χωρίς κοινωνικές σχέσεις με τους ομότεχνούς του, ούτε γιατί θέλγομαι με οποιονδήποτε τρόπο από την εφηβική νοοτροπία που συνυπολογίζει στην καλλιτεχνική αξία τη ζωή του συγγραφέα– άκουσα να τίθεται για μιά ακόμη φορά, από το ακροατήριο, το ερώτημα: “ποιά είναι η σχέση της ποίησης και της φιλοσοφίας”;
Οι ακροατές παρόμοιων εκδηλώσεων –πόσο μάλλον εκείνης που ήταν αφιερωμένη στα 100 χρόνια από το θάνατο ενός μεγάλου Ευρωπαίου ποιητή και εραστή της φιλοσοφίας– αρέσκονται στη θέση τέτοιου είδους προβλημάτων, χωρίς να σκεφτούν προφανώς πως ο χρόνος και ο χώρος κάθε άλλο παρά κατάλληλοι είναι για την επίλυση γρίφων που παραμένουν γρίφοι, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες μερικών αιώνων. Από την άλλη πλευρά, οι ομιλητές και αρκετοί αυτοδιορισμένοι βοηθοί τους κάνουν ό,τι μπορούν για να ανταποκριθούν στην πνευματική δίψα του κοινού, σπάνια ξεπερνώντας το επίπεδο μιας μαθητικής απάντησης.
Η σχέση της ποίησης με τη φιλοσοφία μπορεί να είναι εξαιρετικά πολύπλοκη, αλλά και απόλυτα ευκρινής. Εξαρτάται από την τοποθέτηση του παρατηρητή μπροστά στο συνεχές της πνευματικής εργασίας, Και στις δύο περιπτώσεις όμως, μιά ευθεία απάντηση θα ισοδυναμούσε με υποβάθμιση των σχετιζομένων δραστηριοτήτων. Αυτό δεν σημαίνει πως οποιοσδήποτε ασκεί τη φιλοσοφία ή την ποίηση δικαιούται να μη διαθέτει μιά κάποια απάντηση. Ούτε σημαίνει πως η απάντηση αυτή μπορεί να είναι μιά απλή επισήμανση της πολυπλοκότητας του ζητήματος. Κάθε συνετός αναγνώστης υποθέτει πως ένας δημιουργός έχει επίγνωση τού τί κάνει και τί δεν κάνει. Έξαλλου, πάντα θα πρέπει να υπάρχει μιά απάντηση αρκετά σαφής, προκειμένου για ζητήματα που αφορούν σε ανθρώπινες κατασκευές. Η ποίηση και η φιλοσοφία δεν είναι αντικείμενα της ίδιας τάξης με τις μαύρες τρύπες ή τα τόσα είδη αστρικών σωμάτων που ανακαλύπτουμε συνεχώς, είναι πνευματικά μορφώματα των οποίων η φύση βρίσκεται ανάμεσα μας ή μέσα μας.
Στην περίπτωση του ζητήματος τής σχέσης τής ποίησης με τη φιλοσοφία τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, όπως στην περίπτωση τής σχέσης τής ποίησης με άλλες πνευματικές δραστηριότητες. Αν λόγου χάρη ρωτούσαμε έναν ποιητή για τη διαφορά ανάμεσα στην ποίηση και τη γεωμετρία, θα μας απαντούσε, υποθέτω σχεδόν αμέσως, πως είναι βέβαιος ό,τι δεν κάνει γεωμετρία, θα έδινε όμως αυτή την άμεση απάντηση μόνο και μόνο επειδή είναι απόλυτα βέβαιος για το τί είναι γεωμετρία. Δυστυχώς, η πνευματική δραστηριότητα που ονομάζουμε ποίηση δεν διαθέτει τη σαφήνεια πολλών άλλων δραστηριοτήτων. Συμβαίνει το ίδιο με τη φιλοσοφία; Εν μέρει. Η φιλοσοφία ξεκίνησε σαν πολλά πράγματα, επικεντρώθηκε σε ελάχιστα και αναγκάστηκε να ξαναγυρίσει σε πολλά. Επιπροσθέτως, ξεκίνησε σαν ποίηση. Ο Πλάτωνας αναγκάστηκε να δώσει έναν ολόκληρο αγώνα, προκειμένου να τη διακρίνει από την ποίηση, αλλά η ποίηση όπως την εννοούσε ο πατέρας της φιλοσοφίας ήταν ασφαλώς κάτι πολύ περισσότερο από την ποίηση όπως την εννοούμε σήμερα. Αυτό το πολύ περισσότερο αφορούσε στην αλήθεια. Κάποτε η αλήθεια, μιά έννοια ήδη εξαντλητικά περιφρουρημένη από τους επιστήμονες, ήταν ζήτημα της ποίησης. Η ποίηση στόχευε στην αποκάλυψη τής πραγματικότητας. Τα εργαλεία της ήταν όπως και σήμερα, η μετωνυμία, η μεταφορά, η δημιουργία εικόνων και συναισθημάτων. Αλλά δεν ήταν παρά μέσα. Την αλήθεια την αποκάλυπτε ο θεός! Η φιλοσοφία διεκδίκησε μιά πραγματική ευρετική μέθοδο. Το εργαλείο της ήταν η λογική. Η ποίηση συνέχισε να υπάρχει, λόγω της ισχυρής γοητείας που ασκούν επάνω μας τα εργαλεία της. Αναγκάστηκε να αποσυρθεί στο χώρο των συναισθημάτων και από τότε υπάρχει μέσα στην αμηχανία του σιωπηλού ερωτήματος: μήπως τα συναισθήματα δεν μας ανακοινώνουν αλήθειες; Και αν δεν μας ανακοινώνουν δεν είναι εντελώς άχρηστα; Αν όμως μας ανακοινώνουν δεν είναι ήδη μιά φιλοσοφία, έστω στη γένεση της;
Μιά ακαδημαϊκής προέλευσης ένσταση θα μπορούσε να επισημάνει το γεγονός πως η φιλοσοφία αποτελεί μιά περιοχή έρευνας που διατρέχεται από αυστηρές έννοιες, επαρκώς διαυγασμένες και ιεραρχημένες, ενώ η ποίηση είναι μιά δραστηριότητα που προεκτείνει την πραγματικότητα με ψυχολογικής φύσης συνειρμούς. Αλλά αυτή η ένσταση θα μπορούσε να θέσει ένα πολιτικό φράγμα ανάμεσα στα δύο πνευματικά μορφώματα, όχι ένα φυσικό φράγμα, δεδομένου ότι θα έσπαζε αμέσως από ενστάσεις προερχόμενες από την περιοχή τής επιστήμης, μπροστά στην οποία η φιλοσοφία δεν μπόρεσε ακόμη να συγκροτηθεί ως αυστηρή επιστήμη. Αλλά το ζήτημα στην ουσία του δεν είναι δυνατόν να εξαντληθεί. Μοιάζει μάλιστα να απέχει πολύ από το σημείο μιας λελογισμένης τοποθέτησης,
Είναι προφανές πως η επιμονή με την οποία μορφωμένοι άνθρωποι σχετίζουν την ποίηση με τη φιλοσοφία, προέρχεται από την παραδοσιακή συνιδιοκτησία των δύο πνευματικών δραστηριοτήτων επί της αλήθειας, Πολύ πιο απλά: όταν κάποιοι ρωτούν για τη σχέση της ποίησης και της φιλοσοφίας, ρωτούν: άν και η ποίηση έχει κάτι να μας πει για αυτό που υπάρχει ή μήπως μόνο η φιλοσοφία.
Το σφάλμα μιας τέτοιας ερώτησης προέρχεται από την ιδέα πως η φιλοσοφία είναι η μόνη δραστηριότητα του πνευματικού ανθρώπου που μπορεί να μας πληροφορήσει περί του αληθούς. Η φιλοσοφία είναι απλά μιά τέτοια δραστηριότητα. Μπορεί κανείς να επιλύσει εξαιρετικά πολύπλοκα ηθικά προβλήματα με τα εργαλεία της, αλλά αμφιβάλλω αν μπορεί να επιλύσει εξαιρετικά έντονα κοινωνικά προβλήματα. Από την άλλη πλευρά, η ποίηση αποτελεί μιά παραγνωρισμένη δραστηριότητα, αναφορικά προς τη συνοχή της. Το γεγονός πως κάθε ποιητικό προϊόν φέρει έντονα την προσωπική σφραγίδα του δημιουργού, σκιάζει την ύπαρξη μιας μεθοδολογίας ποιητικού συλλογισμού που ασφαλώς επιμένει ανάμεσα στους αιώνες, καθώς και την ύπαρξη ενός λιγότερο η περισσότερο σταθερού corpus ποιητικών στοιχείων, τα οποία διατρέχουν με αξιοθαύμαστη επιμονή κάθε φιλολογία. Αλλά ήδη, μιά επιστημολογία της ποίησης αποτελεί σχήμα οξύμωρο,
Προσωπικά θα προτιμούσα να ρωτάμε ο ένας τον άλλο, όχι για τη σχέση της ποίησης με τη φιλοσοφία, αλλά για τη σχέση της ποίησης με την πληροφορία, θεωρώ αυτονόητη την πληροφοριακή υπόσταση της ποίησης και ποτέ κανένα ποίημα δεν με ευχαρίστησε αν δεν μπορούσε να με μάθει κάτι: πώς να ζω ή να αγαπώ ή να μισώ. Κάθε ποίημα που γράφω ξεκινά από την πρόθεση μου να απαντήσω σ' ένα ερώτημα και πολύ σύντομα μετατρέπεται σε προσπάθεια να απαντήσω σε μερικές δεκάδες ερωτήματα. Να μιά μεγάλη διαφορά – φυσική ασφαλώς– της ποίησης και της φιλοσοφίας. Η ποίηση μπορεί να ξεκινά για να απαντήσει σ' ένα ερώτημα και να απαντά –με τα μέσα της πάντα– σε πολλά άλλα. Ή φιλοσοφία ξεκινά για να απαντήσει σ' ένα ερώτημα και αφού περιπλανηθεί σε πολλά άλλα, ξεχνιέται στην ενασχόληση με τον τρόπο ερευνάς ή διατύπωσης τής απάντησης. Η ποίηση είναι πιο αποφασιστική, ίσως επειδή δεν έχει πια την ευθύνη εξαιρετικά επικίνδυνων θεμάτων όπως η συγκρότηση της λογικής βάσης ενός νομικού συστήματος, αν και σήμερα κανένας νομικός δεν θα λάμβανε υπόψη του τους Γάλλους φιλοσόφους. Όπως και να έχει, ένας ποιητής είναι σχεδόν πάντα υποχρεωμένος να απαντήσει σε τέτοια πιεστικά ερωτήματα. Νομίζω πως το καλύτερο που έχει να κάνει είναι να δίνει μιά προσωπική απάντηση. Είναι πιο τίμιο και οπωσδήποτε πιο ποιητικό.



Πηγή: http://www.mikrosapoplous.gr/articles/blanas.htm

(Περιοδικό Ποίηση τεύχος 14, Φθιν-Χειμ 1999· πρώτη ηλεκτρονική έκδοση: Σελίδες Σύγχρονης Ελληνικής Ποίησης)